Koronavirusi sisavaca

Josip Madić, Ljubo Barbić
Zavod za mikrobiologiju i zarazne bolesti s klinikom, Veterinarski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, Hrvatska
e-mail: jmadic@vef.hr

Koronavirusi svoje podrijetlo vuku od šišmiša, ptica i glodavaca. Svrstani su u četiri roda: Alphacoronavirus, Betacoronavirus, Gammacoronavirus i Deltacoronavirus. Svaki rod obuhvaća nekoliko podrodova. Kao uzročnici bolesti dokazani su u različitih vrsta sisavaca, ptica i glodavaca. Podložni su čestim genetskim promjenama u smislu nakupljanja točkastih mutacija te homolognih i heterolognih rekombinacija. Njihova genetička varijabilnost rezultira kontinuiranom pojavom novih virusnih sojeva s povećanom virulencijom, različitim tropizmom i širenjem uzročnika na novog domaćina. Primjerice, poznata je rekombinanta pasjeg koronavirusa tip I, mačjeg koronavirusa tip II i virusa transmisivnog gastroenteritisa svinja (TGE). Sva tri virusa pripadaju rodu Alphacoronavirus.
Prije pojave SARS-CoV (2002./2003.) nije se puno istraživalo humane koronaviruse. Znalo se za alfakoronavirus HCoV-229E podrijetlom sa šišmiša, čiji je prijenosnik na čovjeka bila alpaka te za HCoV-OC43 koji je s glodavaca preko goveda prenesen na čovjeka. Nakon epidemije SARS-a otkriven je humani alfakoronavirus HCoV-NL63 na čovjeka prenesen sa šišmiša, i betakoronavirus HCoV- HKU1 prenesen s glodavaca. Ti koronavirusi uzrokuju u čovjeka blage respiratorne znakove.

Opsežna istraživanja u veterinarskoj medicini dovela su do mnogih novih spoznaja o životinjskim koronavirusima, njihovoj evoluciji i patobiologiji. Tako su istraživanja virusa zaraznog bronhitisa peradi i zaraznog peritonitisa mačaka pokazala da koronavirusi mogu mijenjati svoj tropizam prema određenom tkivu i svoju virulenciju te da mogu prevladati vrsnu barijeru i inficirati novog domaćina. Smatra se da virus transmisivnog gastroenteritisa svinja vjerojatno potječe od usko srodnog pasjeg koronavirusa, a da je od njega potekao manje virulentan respiratorni koronavirus svinja. Druga dva alfakoronavirusa svinja, virus epizootskog proljeva i nedavno otkriven virus teškog akutnog dijarojičnog sindroma svinja potječu od koronavirusa šišmiša.

Betakoronavirus uzročnik bolesti povraćanja i kržljanja odojaka (v. hemaglutinacijskog encefalomijelitisa) vjerojatno je podrijetlom od goveđeg koronavirusa. U novije doba dokazano je da deltakoronavirus uzročnik teškog proljeva svinja, potječe od ptičjeg deltakoronavirusa.

Uzročnici bolesti u svinja iz roda Alphacoronavirus su v. transmisivnog gastroenteritisa (TGE), v. respiratorne koronavirusne infekcije (PRCoV), v. epizootskog virusnog proljeva (PEDv) i v. sindroma akutnog proljeva svinja (engl. Swine Acute Diarrhhoea Syndrome, SADS), a iz roda Betacoronavirus, v. bolesti povraćanja i kržljanja odojaka (v. encefalomijelitisa) te uzročnik enteritisa iz roda Deltacoronavirus (PDCoV).

U preživača su betakoronavirusi poznati kao uzročnici gastroenteritisa i to u goveda, ovce, koze, azijskog vodenog bivola, ljame, alpake i jednogrbe deve, a jednogrba deva veže se i uz bliskoistočni respiratorni sindrom (MERS).

U konja je ustanovljen jedino betakoronavirus podroda Embecovirus, uzročnik probavnih poremećaja, a zanimljivo je da je u respiratornim uzorcima magaraca dokazana RNA virusa MERS-CoV.

U mesoždera su dobro poznati pasji alfakoronavirus I uzročnik blagog enteritisa i pantropni alfakoronavirus II (IIa) uzročnik sistemske bolesti i uginuća te betakoronavirus vezan uz blage respiratorne znakove. U mačaka se javlja crijevni alfakoronavirus tip I i alfakoronavirus tip II. Genotip II je nastao rekombinacijom između pasjeg koronavirusa genotip II i mačjeg koronavirusa genotip I. Oba genotipa mačjeg crijevnog alfakoronavirusa mogu uzrokovati blagi gastroenteritis, ali i teški zarazni peritonitis mačaka s efuzijom ili bez (peritonitis, pneumonija, meningoencefalitis, panoftalmitis, mršavost, anoreksija, opća slabost, gubitak težine, povećan trbuh). U američke vidrice (Neovison vison), koja se farmski uzgaja za proizvodnju krzna, i europske vidrice (Mustela lutreola), alfakoronavirus podroda Minacovirus uzrokuje epizootski kataralni gastroenteritis. Ta je bolest opisana i u pitome vretice (Mustela putorius furo).

Glodavci imaju važnu ulogu u evoluciji koronavirusa. Prototipna vrsta je koronavirus mišjeg hepatitisa, svrstan u podrod Embecovirus rod Betacoronavirus, a uzrokuje hepatitis, gastroenteritis i encefalomijelitis. Tu pripada i koronavirus štakora, uzročnika dišne bolesti i sijalodakrioadenitisa u laboratorijskih štakora. Koronavirusi glodavaca pretci su embekovirusa drugih sisavaca. U Kini je u štakora dokazan i alfakoronavirus označen Lucheng rat coronavirus pripadnik roda Luchacovirus. Valja istaknuti da su istraživanja virusa SARS-a na miševima te sirijskom zlatnom i kineskom hrčku pokazala da su starije životinje pokazivale puno teže znakove bolesti od mlađih. Transgenični miševi s ekspresijom humanog receptora ACE2 (angiotenzin konvertirajući enzim 2) nakon pokusne infekcije pokazivali su znakove slične onima kod SARS-a.

Od ostalih životinjskih vrsta, koronavirus je dokazan u bijeloga kita (beluga kit, Delphinapterus leucas) s pneumonijom i nekrozom jetre, držanog u zatočeništvu u jednom akvaparku u Americi.

Uzročnik je svrstan u rod Gammacoronavirus podrod Cegacovirus. Srodan virus dokazan je kasnije u fecesu indopacifičkog običnog dupina (Tursiops aduncus). Različiti koronavirusi dokazani su u divljih mesoždera: vuka, lisice, vidre, cibetke, hijene, čaglja, servala, geparda, pume, divlje mačke i rakuna.

Betakoronavirusi s 92-98%-tnom srodnošću s MERS-CoV dokazani su u novije doba u fecesu europskog ježa (Erinaceus europeus) u Njemačkoj, Francuskoj, Engleskoj i Italiji. Ti su virusi svrstani u posebnu vrstu (Hedgehog coronavirus 1) u podrodu Merbecovirus. S obzirom da ježevi nisu pokazivali znakove bolesti, smatra se da uz šišmiše vjerojatno doprinose evoluciji roda Merbecovirus. Nedavno su u Kini otkriveni koronavirusi u amurskog ježa (Erinaceus amurensis) i azijske kućne rovke (Suncus murinus).

Komercijalna cjepiva rabe se za prevenciju bolesti u pasa, goveda, svinja i mačaka.

Vezano (koronavirus):

• Epizootiološki čimbenici infekcije respiratornim koronavirusom pasa u Republici Hrvatskoj
• Seroprevalencija respiratornog koronavirusa pasa u Hrvatskoj
• Humani koronavirusi u kontekstu ‘Jednog zdravlja’
• Emergentne zoonoze uzrokovane koronavirusima
• Prevalencija i molekularna epidemiologija SARS-CoV-2 na području Hrvatske

---

vidi sve →